از قدیم گفتند هر جا که آب هست زندگی جریان دارد. در واقع آب اصلی‌ترین عامل یکجا نشینی بشر محسوب می‌شود و به این دلیل بیشتر روستاها و شهرها در حاشیه رودخانه‌ها، برکه‌ها، دریاچه‌ها و دریاها پدید آمده‌اند. برای آنکه آب همیشه در دسترس باشد معماران و مهندسان شروع به سدسازی و ایجاد آب‌بندها کردند. در حقیقت سدها برای این به وجود آمدند که محلی برای ذخیره انبوه آب باشند و از سوی دیگر با جمع‌آوری و کنترل سیلاب‌ها امکان آبیاری مزارع کشاورزی و تولید انرژی برق را فراهم کنند. بیایید به تاریخچه پیدایش سدها نگاهی بیندازیم و اثرات پیدا و پنهان این سازه‌های عظیم الجثه را با هم مرور ‌کنیم.

جاوا، اولین سد شناخته شده جهان

تاریخچه سدسازی به قدمت دوران زندگی اجتماعی بشر است. با نگاهی به مستندات تاریخی در می‌یابیم که اولین سد شناخته شده جهان حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح در زمان تمدن بین‌النهرین در جایی که امروز اردن نامیده می‌شود ساخته شد. با کمال تعجب باید گفت سد جاوا شاهکار معماری و مهندسی آن زمان بود و مانند سدهای امروزی مخزن بسیار بزرگی برای ذخیره آب داشت. سد جاوا با طول ۲۵ متر، عرض ۴/۵ متر و ارتفاع ۴/۵ متر می‌توانست کمی بیش از ۲۹ هزار مترمکعب آب را در خود نگه دارد.

برای آنکه دیواره‌های سد جاوا در برابر فشار آب محافظت شود یک سازه پرشده از سنگ پشت آن ساخته و تاج را تقویت کرده بودند تا سیلاب‌ به سد آسیب نرساند. سد جاوا بدون شک مهمترین سازه آبی جهان محسوب می‌شد و بنای آن تا چند سال قبل هنوز پابرجا بود.  

سوبیاکو، اولین سدهای بلند، قوسی و پشتیبان جهان  

رومی‌ها به دلیل پیشرفت علم هیدرولیک در سدسازی نیز به اوج رسیدند. مجموعه سدهای «سوبیاکو» از آن جمله بودند که بر روی رودخانه «آنینه» در سوبیاکو یا ناحیه لاتزیو کنونی ساخته شدند.

بزرگترین این سدها کمی بیش از ۵۰ متر طول داشت و افتخار بلندترین سد جهان را تا زمان تخریب در سال ۱۳۰۵ میلادی از آن خود کرد. رومیان در قرن اول قبل از میلاد اولین سد قوسی جهان به نام «گالانوم» را در استان گالیا ناربونی که امروز در ناحیه جنوب غربی فرانسه واقع است بنا کردند. سپس مشغول ساخت اولین سدهای پشتیبان جهان شدند به طوری که یک سوم این سدها اکنون در شبه جزیره ایبری بین اسپانیا و پرتغال قرار دارد.

مشهورترین سد به جا مانده از رومیان «کورنالئو» است که در قرن دوم میلادی ساخته شد و همچنان آب اهالی باداخوس اسپانیا را تامین می‌کند. این سد خاکی با روکش سنگی ابعادی برابر با ۱۹۴متر طول، ۲۶ متر عرض و ۲۸ متر ارتفاع دارد و سال ۱۹۹۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

سیلان، زادگاه اولین سدهای آسیا

همه فرهنگ‌های آسیایی به ذخیره آب و سدسازی اهمیت می‌دادند. سیلان یا سریلانکا امروزی زادگاه نخستین سدهای آسیا بود که اغلب به صورت خاکی ساخته می‌شد. در قرن پنجم میلادی سیلانی‌ها برای جمع‌آوری آب باران‌های موسمی و ایجاد سیستم‌های پیچیده آبیاری شروع به ساخت سدهای مخزنی کردند. برخی اسناد تاریخی گویای این نکته است که سیلان تا حدود قرن ۱۲ میلادی بیش از ۴ هزار سد داشت که طول مهم‌ترین آنها ۱۴ کیلومتر بود.

اکنون در ژاپن و هند نیز ۵ سد تاریخی متعلق به دوران اولیه مهندسی سدسازی آسیا در حال بهره‌برداری است با این وجود قدیمی‌ترین سد عملیاتی آسیا و جهان که در سال ۱۳۰۰ میلادی بر روی دریاچه حمص سوریه بنا شده، هنوز هم آب اهالی شهر حمص را تامین می‌کند. سد حمص ۱/۶ کیلومتر طول و ۷ متر ارتفاع دارد.

هوور، پیچیده‌ترین سد جهان

سد هوور از نظر مهندسی پیچیده‌ترین سد جهان است که علاوه بر تامین آب و کنترل سیلاب‌های دره سیاه وظیفه تولید بخش قابل توجهی از نیروی برق آبی ایالات متحده را برعهده دارد. سد هوور که از نوع قوسی – بتنی با طول ۳۷۹ متر، عرض ۲۰۱ متر و ارتفاع ۲۲۱ متر است، سال ۱۹۳۶ بر روی رودخانه کلرادو واقع در جنوب شرقی لاس وگاس در نزدیکی دو ایالت نوادا و آریزونا ساخته شد. حجم مخزن این سد ۳۵/۲۰۰ میلیارد مترمکعب است و ۴ میلیارد کیلووات ساعت انرژی برق آبی برای بیش از ۸ میلیون نفر از ساکنان نوادا، آریزونا و کالیفرنیا تولید می‌کند.

مووایسین، بلندترین سد جهان

سد مووایسین سوئیس در حال حاضر عنوان بلندترین سد جهان را در اختیار دارد. ساخت این سد قوسی – بتنی در سال ۱۹۵۱ آغاز و ۶ سال بعد افتتاح شد؛ سد بر روی رودخانه درَنس واقع در ناحیه کانتون‌وله ساخته شده است.

این سد ۵۲ متر طول و ۲۵۰ متر ارتفاع دارد و گنجایش مخزن آن ۲۱۱ میلیارد و ۵۰۰ مترمکعب است. مووایسین علاوه بر تامین آب و کنترل سیلاب‌ها با استفاده از ۸ توربین ۴۵ و ۴۶ مگاواتی سالانه ۹۴۳ میلیارد کیلووات ساعت برق آبی تولید می‌کند.

کِبار، قدیمی‌ترین سد ایران

این سد بر روی رودخانه کِبار بنا شده و در ناحیه جنب‌آباد استان قم واقع شده است و با قدمتی بالغ بر ۷۰۰ سال لقب قدیمی‌ترین سد ایران را دارد.  

طول سد کبار ۵۵ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است و معماران سازه آن را با سنگ لاشه سخت و بدنه قوسی ساختند. مخزن آبگیر این سد دو بخش داشت که یکی در بالا و دیگری در پایین بود. این ساختار ضمن استحکام بخشیدن به سازه از آن در برابر فشار آب محافظت می‌کرد.

شاه عباسی، نازک‌ترین سد جهان

این سد که از قدیمی‌ترین سدهای قوسی ایران و جهان است در نزدیکی چشمه آب گرم مرتضی علی شهرستان طبس قرار دارد. از آنجایی که عرض این سازه فقط یک متر است لقب نازک‌ترین سد جهان را به خود اختصاص داده است.

از نکات جالب توجه این سازه ۶۰ متری متعلق به دوران صفویه آن است که برای حدود ۵۵۰ سال عنوان بلندترین سد جهان را در اختیار داشت. در معماری این بنا نقوش ایرانی مانند بزکوهی به چشم می‌خورد که بیانگر طلب فراوانی آب و رزق و زندگی بود.

عملکرد این سد حرف‌های زیادی برای گفتن داشت. بنابر روایت‌های تاریخی سد شاه عباسی در دوران سیلاب‌های ۱۰ ساله به خوبی از شهر طبس محافظت می‌کرد. آن طور که معماران تفسیر کردند سیلاب‌های کوچک بدون مانع از زیر سد می‌گذشتند ولی سیلاب‌های بزرگ در پشت سد متوقف و ذخیره می‌شدند.

معماران سد شاه عباسی را طوری ساخته بودند که از تعمیر و نگه‌داری بی‌نیاز باشد زیرا هیچ رسوبی در خروجی آن ایجاد نمی‌شد. بی شک سدسازی در دوره عباسی نقش مهمی در توسعه و آبادانی کشور داشت.

گلپایگان، نخستین سد مدرن ایران

کار ساخت سد گلپایگان که از آن با عنوان نخستین سد مدرن ایران یاد می‌شود سال ۱۳۲۶ آغاز و طی دو مرحله در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۵۰ به بهره‌برداری رسید.

این سد که بر روی رودخانه اناربار ساخته شده طولی برابر با ۳۶۰ متر، ارتفاع ۵۶ متر و مخزنی با گنجایش ۴۲/۵ میلیون مترمکعب دارد و ساختارش از جنس سنگریزه با هسته رسی است.

از آنجایی که رودخانه اناربار با طغیان‌های مخرب روبه‌رو بود، سد گلپایگان توانست بیش از ۶ هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه را از خسارت‌ ناشی از سیلاب‌های فصلی محافظت کند.    

امیرکبیر، اولین سد چندمنظوره ایران

سد امیرکبیر نه تنها اولین سد چندمنظوره بلکه شناخته شده‌ترین سد ایران است. ساخت این سازه بتنی دوقوسی که بر روی رودخانه کرج واقع شده است از سال ۱۳۳۷ آغاز و در سال ۱۳۴۲ به بهره‌برداری رسید. طول سد امیرکبیر ۳۹۰ متر، ارتفاع آن ۱۸۰ متر و گنجایش مخزن سد ۲۰۵ میلیون مترمکعب است.

سد امیرکبیر از مهمترین منابع تامین آب استان تهران محسوب می‌شود و ۹۰ مگاوات نیروی برق آبی تولید می‌کند. همچنین از مراکز مهم و طبیعی پرورش ماهی سفید و ماهی قزل آلای خال قرمز و رنگین کمان است و یک جاذبه مهم گردشگری در مسیر دسترسی به شمال کشور محسوب می‌شود.

در نخستین سالهای بهره‌برداری از سد امیرکبیر یک اردوگاه تکاوری ارتش در بالادست آن ایجاد شد. در سال ۱۳۴۸ بالگرد گروه تصویربرداری سازنده مستند «بادصبا» با کابل‌های راپِل آموزشگاه ارتش برخورد و به درون مخزن سد سقوط کرد. در این حادثه «آلبرت لاموریس» کارگردان و دیگر همراهانش جان باختند.

پس از این دوره سدسازی در ایران به طرز شگفت انگیزی رشد کرد.

کارون ۳، بلندترین سد ایران

سد کارون۳ بلندترین سد بتنی دوقوسی ایران است و در سال ۱۳۷۳ روی رودخانه کارون حد فاصل استان‌های خوزستان و چهارمحال و بختیاری ساخته شد تا علاوه بر کنترل سیلاب‌های پرحجم و مخرب رودخانه کارون، آب شرب و کشاورزی و همچنین برق مورد نیاز استان‌های جنوبی کشور را تامین کند.

ساخت سد کارون ۳ به طول ۴۶۲ متر، ارتفاع ۲۰۵ متر و گنجایش مخزن ۲ میلیون و ۹۷۰ مترمکعب یک دهه به طول انجامید و سرانجام در سال ۱۳۸۳ افتتاح شد. ظرفیت سالانه تولید برق این سد ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت است با این حال در سال ۱۳۸۶ توانست رکورد تولید برق به میزان ۱۱۳۸۲ میلیون کیلووات ساعت را کسب کند.   

گتوند، جنجالی‌ترین سد ایران

سد گتوند آخرین سد ساخته شده بر روی رودخانه کارون و پرهزینه‌ترین و جنجالی‌ترین پروژه سدسازی ایران است. کار ساخت این سد که ساختار سنگریزه‌ای با هسته رسی دارد در سال ۱۳۷۶ آغاز و پس از دو مرحله در سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری رسید.

طول سد گتوند ۷۶۰ متر، ارتفاع آن ۱۸۲ متر و مخزنی به گنجایش ۵۰۸۲ میلیون متر مکعب دارد. در طرح توجیهی، هدف از ساخت سد گتوند کنترل سیلاب‌های فصلی کارون، تامین آب کشاورزی پایین دست و ایجاد جاذبه گردشگری عنوان شده بود ولی پس از بررسی‌ دقیق کارشناسان مشخص شد اطراف محل آبگیری این سد رگه‌های نمکی فراوانی وجود دارد که در نهایت زیر آب رفته و سبب شوری آب پایین دست می‌شود.  

آبگیری سد گتوند موجب شد مقدار قابل توجهی از زمین‎های مرغوب کشاورزی، پوشش گیاهی و آثار باستانی منطقه برای همیشه غرق شوند. این مسئله اعتراض طرفداران محیط زیست و میراث فرهنگی را برانگیخت. با این وجود مجریان پروژه و برخی مسئولان با توجیه برنامه‌های خود، انتقادها را بی‌اساس دانستند.

اکنون در دوران عبور از بحران بی‌آبی خوزستان به تدریج آثار و پیامدهای این سد ۲۰۶/۵ میلیارد تومانی در حال پدیدار شدن است.

اولین نهضت‌های ضد سدسازی جهان

سال ۱۹۶۰ «جنش اقدام اضطراری علیه سدسازی» توسط کنشگران مدنی اورگان آمریکا تشکیل شد. طرفداران این جنبش معتقد بودند قبل از آنکه سدها به تامین آب و برق انسان‌ها کمک کند حیات جانوران و گیاهان اطراف خود را به مخاطره می‌اندازد و از سوی دیگر به سبب تغییرات فیزیکی و سازه‌ای ممکن است دچار شکستگی شوند که در این حالت جان ساکنان اطراف سدها و تنوع زیستی با خطرات جدی مواجه می‌شود. در پی فعالیت‌های مدنی این جنبش حدود ۹۰۰ سد در آمریکا برچیده شد.

همچنین از سال ۲۰۰۰ پس از آن که بوم شناسان اعلام کردند سدهای بیش از ۲۲ متر حیات گیاهان و جانوران بومی اروپا مانند سمور، لک لک سیاه و ماهی آزاد را تهدید می‌کند جنبشی با عنوان DRE در کشورهای آلمان، اسپانیا، سوئیس، اتریش، سوئد، فنلاند و انگلستان به وجود آمد. اعضای این جنبش بنا دارند با مجاب کردن مسئولان کشورهای عضو اتحادیه، بیش از ۵ هزار سد اروپایی را تا سال ۲۰۲۵ از سر راه طبیعت بردارند.

وضعیت سدسازی در ایران

سدهای قبل از انقلاب	سدهای بعد از انقلاب	سدهای در حال مطالعه	سدهای استراتژیک فعال
۱۹	۱۶۵	۲۷۴	۵۵

© نویسنده: محمد جواد نعمتی

این مطلب در شماره ۲۶۷ دو هفته نامه همشهری دانستنیها – مرداد ۱۴۰۰ – منتشر شده است. تمامی حقوق برای نویسنده محفوظ است.