چرا و چگونه جی پی اس مختل می‌شود؟ هر روز میلیون‌ها نفر این سوال را از خودشان می‌پرسند و دوباره به کلنجار رفتن با انواع و اقسام نرم‌افزارهای مسیریاب ادامه می‌دهند. پر واضح است که دیگر آش اختلال‌های سیستم موقعیت‌یابی جهانی در بیشتر شهرهای ایران به ویژه تهران، البرز، هرمزگان و مشهد بیش از حد شور شده و اکنون نه تنها مسافران و رانندگان تاکسی‌های اینترنتی بلکه همه کاربران زمینی، هوایی و دریایی را کلافه کرده است.

موضوعاتی مانند اختلال جی پی اس، انتشار پارازیت‌های ماهواره‌ای و فیلترینگ دیگر برای ایرانیان تازگی ندارد. ولی همین مسائل به ظاهر عادی گاهی اوقات به شدت دردسر آفرین می‌شود تا جایی که زندگی و کار مردم را با مشکل مواجه می‌سازد. تازه‌ترین نمونه، اختلال گسترده جی پی اس در تهران و البرز بود که عصر روز ۱۳ خرداد به وقوع پیوست.

ابتدا به تجربه خود از آنچه رخ داد اشاره می‌کنم و در ادامه به دلایل و چرایی آن می‌پردازم. بعد از ظهر یکشنبه ۱۳ خرداد سفری از تهران به هشتگرد داشتم. در حالی که نرم‌افزار نشان مسیریابی را انجام می‌داد متوجه تغییر ناگهانی نقشه شدم. ابتدا به گمان اینکه نقطه حرکت به صورت خودکار اصلاح می‌شود به مسیر خود ادامه دادم. کمی بعد فهمیدم نشانه‌گر اپلیکیشن نشان تغییر نمی‌کند بلکه بیش از ۱۰۰ کیلومتر دورتر از جایی که هستم را نمایش می‌دهد، آن‌هم درست وسط میدان آزادی.

برنامه نشان کمی بعد در پیامی، اختلال گسترده جی پی اس را تایید و اعلام کرد: «مشکل نه از برنامه نشان و نه از گوشی کاربر» است. مشکل همان قصه قدیمی انتشار پارازیت و امواج مزاحم رادیویی در فضای پایتخت و استان‌های همجوار است. ولی چرا؟

جی پی اس چگونه کار می‌کند

بیایید خیلی سریع و ساده سیستم‌های موقعیت یابی را با هم کالبدگشایی کنیم و در ادامه ببینیم چرا و چگونه جی پی اس مختل می‌شود. همه می‌دانیم سیستم GPS یا به عبارتی Global Positioning System در سال ۱۹۷۰ ایجاد شد و اکنون با استفاده از ۳۸ ماهواره که ۳۲ ماهواره آن کاملاً فعال است تمامی نقاط کره زمین را پوشش می‌دهد. کاربر زمینی برای تعیین موقعیت دقیق خود باید با حداقل سه ماهواره به طور همزمان (به شکل آرایه مثلثی) ارتباط بگیرد.

سایر بهره‌برداران از جمله خلبانان هواپیماهای تجاری، رانندگان، ملوانان کشتی‌های بازرگانی و به طور کلی تمامی کاربرانی که به اطلاعات مکانی احتیاج دارند به نحوی که بیان شد روزانه با ابزارهای موقعیت یابی و ناوبری ارتباط می‌گیرند.

در حال حاضر علاوه بر ماهواره‌های GPS آمریکا، برخی کشورها نیز ابزارهای موقعیت‌یابی خاص خود را در مقیاس جهانی توسعه دادند که از آن جمله می‌توان به GLONASS (گلوناس) روسیه، Galileo (گالیله) اروپا، BeiDou (بیدو) چین، IRNSS (آی آر ان اس اس) هند و QZSS (کیو زد اس اس) ژاپن اشاره کرد.

افراد عادی به طور معمول کاربر سیستم موقعیت یابی GPS هستند. این سیستم گیرنده‌های متنوع و اغلب ارزان قیمت دارد که در گوشی تلفن همراه، ساعت‌های هوشمند، اتومبیل، ابزارهای نقشه‌برداری و حتی تگ‌های شناسایی حیوانات پیدا می‌شود. در سوی دیگر بهره‌برداران حرفه‌ای ایستاده‌اند؛ آنها علاوه بر GPS از سیستم ماهواره‌ای ناوبری جهانی یعنی Global navigation satellite system یا به اختصار GNSS استفاده می‌کنند. یک گیرنده‌ GNSS در مقایسه با GPS دقت و حساسیت بیشتری دارد و صدها کانال موقعیت یابی و ناوبری را به طور همزمان در اختیار کاربر می‌گذارد.

چند نوع اختلال جی پی اس داریم

مختل شدن امواج الکترومغناطیسی و اشکال در کارکرد عادی سیستم‌های رادیویی چندان دور از انتظار نیست. برخی از این تداخل‌ها طبیعی و بی‌خطر هستند. این اختلال‌ها عمدتاً خارج از کنترل انسان است، یعنی به سبب پدیده‌های طبیعی نظیر طوفان‌های خورشیدی اتفاق می‌افتد و به طور موقت سیگنال‌های GPS و GNSS را قطع یا محدود می‌کند. خرابی‌های فنی به خصوص در ماژول‌ ماهواره‌های موقعیت یابی، هواپیماها، کشتی‌ها و خودروها در همین دسته‌بندی قرار می‌گیرد ولی خیلی زود توسط کارشناسان فنی شناسایی و اصلاح می‌شود.

گونه خطرناک اختلال‌ در سیستم‌های موقعیت‌یابی وجود پارازیت‌های رادیویی و ماهواره‌ای است. این پارازیت‌ها سیگنال‌های ناشناخته‌ای هستند که برای غیرقابل استفاده کردن گیرنده‌ها یا کاهش دقت موقعیت‌یابی و ناوبری آنها ارسال می‌شوند.

ساده‌ترین منشاء این پارازیت‌ها فرستنده‌های با قدرت بالا است که عمدتاً به صورت غیرقانونی برای نصب در وسایل نقلیه، سالن‌های کنفرانس و برخی اماکن خاص استفاده می‌شوند. کشورهای اقتدارگرا این فرستنده‌‌ها را به بهانه‌های امنیتی برای ایجاد اختلال در سامانه‌های موقعیت‌یابی و ناوبری به کار می‌گیرند.

اختلال بر روی سیگنال‌های جی پی اس و به طور کلی سیستم‌های ناوبری به شکل‌های مختلفی اتفاق می‌افتد. گاهی اختلال محدود است یعنی یک یا چند نقطه تحت تاثیر امواج اخلالگر قرار می‌گیرد. در بعضی مواقع از جمله در مورد اخیر ۱۳ خرداد، اختلال گسترده بود و مناطق وسیعی تحت تاثیر آن قرار گرفت. این قبیل اختلال‌‌های جی پی اس نه تنها موقعیت‌یابی کاربران عادی را با اشکال مواجه می‌کند بلکه روی سامانه‌های ناوبری هوایی و دریایی نیز اثرات نامطلوبی می‌گذارد.

شکل دیگر اختلال جی پی اس ارسال سیگنال‌های جعلی به گیرنده است. مطالعات زیادی در خصوص جعل جی پی اس انجام شده است که همگی بر عمدی بودن این اقدام با اهداف بدخواهانه و نظامی تاکید دارند. به نظر می‌رسد اختلال گسترده جی پی اس که عصر روز ۱۳ خرداد ۱۴۰۳ به وقوع پیوست از همین نوع باشد. در اختلال ناشی از جعل جی پی اس، کاربران، مکانی را مشاهده می‌کنند که در اصل آنجا حضور ندارند. براساس داده‌های نقشه جهانی اختلالات جی پی اس تا لحظه تنظیم این مطلب سیگنال‌های مختل کننده همچنان پابرجا بودند.

چه کسانی از اختلال جی پی اس سود می‌برند

پر واضح است که اختلالات رادیویی و جعل جی پی اس بر زندگی و کسب و کار مردم عادی تاثیر نامطلوبی دارد. این روزها کم نیستند مسافران تاکسی‌های اینترنتی که از مشکلات موقعیت یابی کلافه نشده باشند یا رانندگانی که نمی‌توانند مبداء و مقصد خود را به درستی مسیریابی کنند و از کارکردن دست می‌کشند. همچنین جعل جی پی اس بر کارکرد دقیق سامانه‌های هوانوردی تاثیر می‌گذارد و تاکنون موارد متعددی از اختلال توسط خلبانان ایرانی و خارجی گزارش شده است.

هنوز مقامات رسمی و به ویژه سازمان رگولاتوری درباره اختلالات پیش آمده توضیح صریح و روشنی ارائه نداده‌اند. افکار عمومی منتظر پاسخ قانع‌کننده‌ای است تا مشخص شود چه کسانی واقعاً از اختلال جی پی اس سود می‌برند و چرا؟ آیا باید منتظر یک حادثه ناگوار یا غیرقابل جبران باشیم؟ زمان، حقیقت را روشن می‌کند.

© نویسنده: محمد جواد نعمتی

این مطلب براساس دیدگاه‌ها و تحقیقات شخصی نگارنده تهیه شده و ممکن است با نظر سایر کارشناسان و منتقدان متفاوت باشد. تمامی حقوق مادی و معنوی برای نویسنده محفوظ است.